Балдарды мектепке даярдоо көйгөйүн теориялык талдоо
кошумча билим берүү шарттары………………………………….. 7
1.1. Психологикалык жана педагогикалык көйгөй катары мектепке даярдык ……… …………………………………………………….7
1.2. Балдарды мектепке даярдоо системасы ………… ……………16
1.3. Процессте кошумча билим берүү мүмкүнчүлүктөрүн талдоо
балдарды мектепке даярдоо …………… 26
Биринчи бөлүм боюнча жыйынтыктар …… …………………………33
Бөлүм 2. Эксперименттик – психологикалык ишке ашыруу боюнча изилдөө иштери –
балдарды мектепке даярдоонун педагогикалык программасы боюнча
кошумча билим ……
2.1. Уюштуруу жана изилдөө ыкмалары. Баштапкы жыйынтыктарды талдоо
Диагностика…… 35
2.2. Балдарды даярдоо боюнча психологикалык жана педагогикалык программанын сүрөттөлүшү. Кошумча билим берүү шарттарында мектептеги билим берүү……………..
Иш объекти: мектепке даярдоо процесси жана мазмуну.
Тема: Балдарды даярдоонун психологиялык жана педагогикалык программасы
кошумча билим берүү шарттарында мектеп.
Иш объекти: мектепке даярдоо процесси жана мазмуну.
Тема: Балдарды даярдоонун психологиялык жана педагогиялык программасы
кошумча билим берүү шарттарында мектеп.
Тапшырмалар:
- Мектепке даярдык көйгөйүнүн теориялык талдоо жүргүзөт.
- Балдарды мектепке даярдоо системасын сүрөттөп бергиле.
- Кошумча билим берүү мүмкүнчүлүктөрүн талдоо жүргүзүү
балдарды мектепке даярдоо процесси. - Мектепке социалдык жана жекече даярдык көрсөткүчтөрүн аныктоо
- Мектепке чейинкилер.
- Балдарды даярдоо боюнча психологиялык жана педагогикалык программаны сүрөттөп бергиле
- кошумча билим берүү шарттарында мектеп, талдоо жүргүзүү
- психологиялык жана педагогикалык окутуу программасынын натыйжалуулугу
- балдар кошумча билим берүү шарттарында мектепке
Методология жана изилдөө ыкмалары
6
Бул изилдөөнүн теориялык жана методологиялык негиздери
психология жана педагогика тармагындагы үй изилдөөчүлөрүнүн чыгармалары:
Баланын мектепке даярдыгы тууралуу идеялар (Л.С. Вигоцкий)
Баланын окууга даярдыгынын социалдык аспектиси (Р.С. Буре,
Т.А. Маркова, В.Г. Нечаева)
Мектепке чейинки курактагы байланыш көйгөйү (А.В. Запорожец, Ю.Л.
Коломенский, Э.Э. Кравцова, М.И. Лисина, Э.О. Смирнова)
Баланын психикалык процесстеринин жана жүрүм-турумунун арбитраждык (Н.Г.)
Салмина (Д.Б. Элконин)
Мотивациялык, волитуалдык, психикалык жана
балдардын өнүгүүсүнүн адеп-ахлактык чөйрөсү (Л.А. Венгер, А.Н. Леонтиев,
В.С. Мухина).
Студенттин ички абалы жөнүндө эрежелер (Л.И. Бозович, Л.С.
Славина)
Изилдөө ыкмалары тапшырмаларды чечүү жана гипотеза сыноо үчүн, ал колдонулган
бири-бири менен байланышы бар жана толуктоочу ыкмалардын топтому:
Изилдөө көйгөйү боюнча адабияттардын теориялык анализи;
Ыкмалары: “Туура жүзүн тандоо” (Р. Таммл, М. Дорки, У. Амен),
“Тепкич” (В.Г. Шчур), “Миттенс” (Цукерман), “Сүрөттөр” (Э.О.
Смирнова) “Үй” (Н.И. Гуткина);
Байкоо ыкмасы;
Изилдөөнүн жыйынтыгын математикалык жана статистикалык иштетүү.
Изилдөөнүн базасы: Эрте өнүктүрүү борбору “Биздин балдар” Асбест
Иштин түзүмү. Иш кириш сөздөн турат, эки бөлүм, жыйынтыктар боюнча
бөлүмдөр, корутундулар, библиография жана тиркемелер.
7
Бөлүм 1. Балдарды мектепке даярдоо көйгөйүн теориялык талдоо
кошумча билим берүүнүн шарттары
1.1. Психологиялык жана педагогикалык көйгөй катары мектепке даярдык
Мектепке чейинки мектептен мектепке чейинки балалыкка өтүү
социалдык мамилелер системасындагы баланын абалын жана бардыгын өзгөртүү
анын жашоо мүнөзү. Окутуу аны эмгек катары тааный баштайт.
тегерегиңердеги адамдардын күндөлүк жашоосуна катышуу сыяктуу иш-чаралар. Прогресс
окуу көп учурда даярдык деңгээлинен көз каранды
мектепке чейинки жылдардагы бала
Мектепке даярдык көйгөйүн Л.И. сыяктуу окумуштуулар чечишти.
Бозович, Л.А. Венгер, Л.С. Выгоцкий, Н.И. Гуткина, Г.Г. Кравцов, Э.Э.
Кравцова, Д.Б. Элконин жана башкалар.
Мектепке чейинки мезгил ичиндеги балдардын абалын аныктоо
Эки негизги түшүнүк бар: “мектеп жетилгендиги” жана
Баланын абалын чагылдырган “окууга даярдык”,
мектепке чейинки мектепке чейинки өнүгүүнүн натыйжасында
башкача айтканда, белгилүү бир деңгээлге чейин
балдардын өнүгүүсүнүн мурунку этаптарына салыштырмалуу жетилгендик,
экинчи жагынан, системалуу окууга өтүүгө даярдык
окуу, кийинки жаш курактык этапта [56].
С.И. Ожегов сөздүгүндө “даярдык” түшүнүгүнүн эки мааниси бар:
“Бир нерсе кылууга макул болуу” жана “баардык шартта бир нерсени кылууга даяр болуу” [48], бул өз кезегинде “мектепке даярдыкты” түшүнүүгө мүмкүндүк берет,
баланын көчүп барууга жеке даярдыгын аныктаган мамлекет катары
жашоонун жаңы чөйрөсү, ал үчүн жаңысын үйрөнүү жөндөмү
ишмердик – билим берүү.
Чет өлкөдө, дегеле акыркы жылдары окууга, билимге көбүрөөк көңүл бурулууда. Мурда деле басым жасалып келген, бирок мектепке чейинки билим берүү кыйла күчөдү. Дал ушул мектепке чейинки билим берүүгө байланышкан көйгөйдү чечүү биринчи орунда турат.
Бул багытта психологдор жана мугалимдер менен (А. Керн, Г. Гетцер,
Ж. Йирасек, С. Стрибель, ж.б.) дарыгерлер жана антропологдор салым кошкон.
Дж. Йирасек белгилегендей, мектеп жетилгендиги жөнүндө чечим чыгарууда теориялык курулуштар жана практикалык тажрыйба биргеликте берилгенде гана натыйжа болот. Мунун өзгөчөлүгү
чет өлкөлүк изилдөөлөрдө белгиленгендей, бул көйгөйдү көңүл борборуна балдардын интеллектуалдык мүмкүнчүлүктөрү коюлат. Бул, өз кезегинде, толук чагылдырылат.
Мындан баланын кабыл алуусу, ой жүгүртүү чөйрөсүндөгү баланын өнүгүүсүн чагылдырган тесттер, кабыл алуу, эс, жана башка психикалык процесстер болот [56].
Баланын мектепке чейинки даярдыгын чет өлкөлүк изилдөөчүлөрдүн ишинин натыйжасында балдардын – окуу, “мектеп жетилгендиги” түшүнүгүн колдонуу менен кабыл алынган жетилгендиктин пайда болушу негизинен өз алдынча процесстин жеке өзгөчөлүктөрү менен чектелген баланын тубаса ийкемдүүлүгүнүн жана жашоонун социалдык абалынын жетилгендиги жана ага жакындарынын билим берүү маанилүү жана алардан көз каранды деп эсептейт.
Кээ бир чет өлкөлүк авторлор – Ж. Бромфенберг, Д. Брунер, Р. Заццо –
“мектеп жетилгендиги” түшүнүгү менен макул эмес жана сунуш
социалдык факторлордун ролу биринчи кезекте турат деп санашат. Алардын баамында, балдарды даярдоодо социалдык жана үй-бүлөлүк билим берүүнүн маанилүүлүгү мектеп экенин айтышат [56].
Ал эми А. Керн менен С. Стрембельдин айтуусу боюнча, мектепке даярданууда өзгөчө көңүл бурулушу керектигин жана
мектепке психикалык өнүгүү (жөндөмдүүлүктү өрчүтүү үчүн) берилиши керек деп белгилешет.
Дифференциацияланган кабыл алуу, өз ыктыяры менен көңүл буруу,
аналитикалык ой жүгүртүү, ж.б.), эмоциялык өнүгүү (анын астында
авторлор эмоциялык туруктуулукту жана импульсивдүүлүктүн жоктугун түшүнөт, балдардын реакциясы), социалдык (баланын пикир алышууга болгон муктаждыгын өнүктүрүү).
Ошентип, чет өлкөлүк окумуштуулардын изилдөөлөрү негизинен байланыштуу диагноз коюу ыкмаларын, формаларын жана ыкмаларын издөө экени байкалып турат. Жогоруда баса белгиленгендин негизинде
тесттер мектеп жетилгендигин аныктоо үчүн түзүлгөнү айтпаса да белгилүү.
Эксперименттик изилдөөлөрдүн олуттуу саны мектептеги берилген тапшырмаларды аткаруу менен билим деңгээлдин ортосундагы байланышты түзүү интеллектуалдык өнүгүү деп саналат.
Изилдөөнүн жыйынтыктары, өз кезегинде, кабыл алуу боюнча изилдөөгө багытталган тесттик “батареяларды” иштеп чыгуу үчүн кызмат кылат. Тесттер баланын эс тутумун, ой жүгүртүүсүн, алардын жардамы менен алар жөнүндө маалымат алышат
психикалык өнүгүүнүн учурдагы деңгээли.
Мектепке чейинки окууга даярдык көйгөйүнө карата башка дагы ата мекендик окумуштуулардын көз караштарын да карап, салыштырып көрөлү.
К.Д. Ушинский Россияда мектепке чейинки балдарды сабакка даярдоосун изилдеген алгачкы окумуштуулардын бири болуп саналат. Ал жеткинчектердин мектепке болгон даярдык көйгөйүн аныктаган.
Изилдөөчү окууга, ар кандай базага көңүл буруу керектигин билдирген.
Окутуунун методологиялык баскычы — өнүгүүнүн белгилүү бир деңгээли.
Ал балдарды даярдоонун негизги багыттарын аныктаган. Ага базалык билимди үйрөнүү: чийүү, бир тема боюнча гана, башка эч нерсени ойлонбой, алаксыбай көңүл буруу жөндөмүн өнүктүрүү, “ага айтылгандарды кунт коюп угуу”, “өз оюн жарым-жартылай эмес, толук билдирүүгө” үйрөнгүлө эскиз сөздөр менен, бирок толук сүйлөмдөрдө” Ушунчалык көп окутууга даярдануунун ылайыктуу ыкмалары бар экендигин, белгилүү бир жашка чейин экенин ал өз ишинде белгилейт.
Ал баланы курчап турган нерселерди атоо менен бирге аларды сүрөттөө, объектилер жөнүндө өз ара пикирлешүүлөр балага чоң таасир берээрин айткан.
Сүрөттөр; жөнөкөй ырларды эстеп калуу; колду даярдоо
балдардын сүрөтү; саноо, элемент саны менен балдарды билимге сугарууну айткан [64].
Н.К. Крупская жеткинчек балдарды окутууда теориялык ыкмаларды түздү.
Балдарды мектепке даярдоо көйгөйүндө бир тараптуу болууга каршы экендигин эскерткен изилдөөчү балдарды даярдоону түшүнүү, сабаттуулук боюнча окутууга даярдануу катары гана кабыл алыш керектигин айтат.
Ал бала бакчанын “кичинекей мектеп” эле болушу мүмкүн эмес экенин баса белгиледи.
Крупская бала бакча мектеп ишинин мазмунун жана формаларын көчүрүп алып жаткандыгын белгилеген.
Жеткинчектерге билим берүүнү ал окуучуну илимдин негиздерин, билим берүү темаларын изилдөө менен эмес,
биринчиден, баланын реалдуулугу жөнүндө активдүү билими менен, анда ал үйрөнүүнүн өзгөчө табияты идеясын баса белгилеп жашайт жана мектепке чейинки балдарды бала бакчасында тарбиялоо, мектепке чейинки балдардын өзгөчөлүгү менен шартталган жашына туура келиши керектигин айтат [64].
В.Ф. Одоевский мектепке даярданууну “акылга сыярлык” деп эсептеген.
Баланы төрт жашынан баштап системалуу окутуу керектигин тактаган. Бул тууралуу негизги нерсе бул процесстин жүрүшүндө ал билимди балага өткөрүп берүүнү айырмалайт, бирок “билим алынуучу снарядды жакшыртуу”, башкача айтканда, азыркы учурда маанилүүлүгүн жоготкон эмес, үйрөнүү жөндөмүн үйрөнүү”, – деген ал.
[36]
Л.С. Выгоцкий бала бакчада окутуу буга чейин болушу керектигин баса белгилеген.
Баланы “илимге” алып келүү үчүн, бул мектепке даярдануунун маңызын көрүп, бала бакчадагы мектептин ишинин мазмуну көчүрүлбөй турганын эскертүү керек деп эсептейт [64]. Окууга даярдык — белгилүү бир өнүгүп чыгуу -когнитивдик процесстердин деңгээли:
жалпылоо жөндөмүндө, объектилерди жана кубулуштарды тиешелүү категориялар боюнча дифференциациялоо айлана-тегеректеги дүйнө, себеп-натыйжалык мамилелерди түзүү үчүн,
көз карандысыз жыйынтыктарды чыгаруу [16].
Мектепке даярдык көйгөйүн эске алганда, Д.Б. Элконин биринчи жолу бул орун билим берүү ишинин алдыңкы шартын түзүү менен коюлду.
Ал баланын көңүл топтой аларын эң маанилүү шарт катары эсептеген жумушта эрежелер системасы, талаптардын белгилүү бир системасы, угуу жөндөмү жана чоңдордун көрсөтмөлөрүн аткаруу, берилген модел боюнча иштөө мүмкүнчүлүгүн айтат [19]
Мектепке даярдануу процессинде А.Н. Леонтьев жалпы психиканы өнүктүрүү деңгээли жана анын ишмердүүлүгүнүн мотивдери көңүл бурат. Алардын бири өзү башкара билүү жөндөмүн өнүктүрүүнү ойлогон маанилүү мотивдер жүрүм-турумга токтолот. [58]
Г.Г. Кравцов жана Э.Е. Кравцова өз изилдөөлөрүндө талкууланган
бир көйгөй болуп, мектепке даярдык маанилүү компоненти коммуникативдик аспект саналат деген пикирде.
Баланын өз алдынча өнүгүп жаткандыгы улуулар менен пикирлешүү (көңүл буруу жөндөмүн өнүктүрүү)
белгилүү бир милдеттерди, нормаларды, эрежелерди), курдаштары менен (көндүмдөрдү өнүктүрүү)
бири – бири менен маңыздуу байланыштарды жана жөндөмдөрдү түзүү
биргелешкен ишмердиктин жагдайында өз ара аракеттенүү)
Психологиялык даярдык контекстинде, Н.Г. Салмина да жеке өзгөчөлүктөрдү баса белгилейт, анда анын маанилүүлүгү биринчи орунда турат. Баары байланыш өзгөчөлүктөрүнө бекитилет. Билим берүү ишмердигинин негизги алдыңкы шарттарынын ичинен маанилүү алдыңкы шарттардын бири – изилдөөчү психикалык процесстердин арбитраждуулугун же болбосо келип чыгышынын бири катары аныктайт
[27].
Л.И. Божовичтин көз карашы боюнча, окутууга даярдык жетишкендик болуп саналат.
Психикалык активдүүлүктүн өнүгүүсүнүн белгилүү бир деңгээли, когнитивдик кызыкчылыктары, когнитивдик өз ыктыяры менен жөнгө салууга даярдык.
Иш-чаралар. «… бала кубулуштардан обочолонушу керек, айлана-тегеректеги реалдуулук, аларды салыштыра билүү, окшоштукту көрүү жана жаман-жакшыны айырмалоо; ал ой жүгүртүүгө үйрөнүшү керек, кубулуш себептерин табуу үчүн, жыйынтык чыгаруу”
А.В. Запорожец, өз кезегинде, даярдык менен түшүнгөн иш-аракеттерди волитуалдык жөнгө салуу механизмдерин түзүү, өнүктүрүү когнитивдик, аналитикалык-синтетикалык ишмердик [43].
Л.А. Венгер мектепке даярдык дегенди билдирет деп ырастаган андан ары окутуунун айрым алдыңкы шарттарын түзүү
(Интеллектуалдык жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүү, визуалдык-мотор координация, мотивация, эрк) [45].
В.В. Давыдов мектепке даярданууга психикалык өнүгүүнү камтыган операциялар, объектилерди жана кубулуштарды жалпылоо жана дифференциациялоо мүмкүнчүлүгү
айлана-чөйрө, алардын ишмердүүлүгүн пландатыруу мүмкүнчүлүгүн өнүктүрүү жана өзүн-өзү башкара билүү көнүгүүлөрү [47]
Овчарова Р.В. мектепке даярдык түшүнүгүндө жөндөмү максатка ылайык алардын ишмердүүлүгүн уюштуруу жана салыштыруу
көз караш менен алардын иш-аракеттеринин жыйынтыктары, контролдукту пландаштыруу жана ишке ашыруу жөндөмү, башкача айтканда, жөндөмү максатка ылайык алардын ишмердүүлүгүн уюштуруу жана салыштыруу көз караш менен алардын иш-аракеттеринин жыйынтыктарын коёт[47]. Ошондой эле маанилүүлүгүн тиркемелеген интеллект жана мотивацияны өнүктүрүүнү да маанилүү деп эсептейт.
Ошентип, ички психологиялык илим менен бул маселе боюнча изилдөө жүргүзүүнүн жана жалпылыкты түзүүнүн жолдорун түзүү
балдарды мектепке даярдоо стратегиялары эске алынышы керек, жалпы процессте мектепке чейинки балалык өзгөчө ролду ойногон адам ой жүгүртүүсү жана бүтүндөй адам, ал эми мектепке психологиялык даярдыкты талдоонун баштапкы бирдиги
окуу — мектепке чейинки балалыктын өзгөчөлүгү болуп саналат.
Мектепке чейинки билим берүүнү изилдеген атамекендик окумуштуулардын эмгектеринин көбү психологиялык иштерге арналып жазылган. Ал эми чет өлкөлүк чыгармалар баланын даярдыгы, мектеп, жетилгендик жөнүндө сүйлөшөт
Бул концепцияга ылайык, негизги басым өнүктүрүү болуп саналат.
Балдардын мектептеги жетилгендигинин деңгээлин диагностикалоого арналган тесттер
жана суроо теориясына алда канча аз көңүл бурулган, ички изилдөөлөрдөн айырмаланат.
Жогоруда айтылгандарды жыйынтыктап, белгиленген компоненттерди белгилейбиз абдан маанилүү жана түзүүчү изилдөөчүлөр окууга психологиялык даярдык:
– социалдык каалоосу менен көрсөтүлгөн жаңы ички позиция олуттуу жана социалдык бааланган иш-чаралар;
– ишмердик жана пикирлешүү чөйрөсүндө: шарттуу жагдайды кабыл алуу жөндөмү, чоңдордун көрсөтмөлөрүн угуу жана аткаруу жөндөмү, иштөө жөндөмү алардын ишмердүүлүгүн жөнгө салуу, орнотуу жөндөмү курдаштары менен маңыздуу байланыштар, өз ара аракеттенүү жөндөмү биргелешкен ишмердиктин, коммуникативдик компетенциянын жагдайлары
Өзүңөр көрүп тургандай, баланын мектепке психологиялык даярдыгы көйгөйү жергиликтүү жана чет өлкөлүк окумуштуулардын иштеринде башка чечим кабыл алынган, бул терминологиялык айырмачылыкта да чагылдырылат.
Ички психологияда төмөнкү аспектилер аныкталды. окууга психологиялык даярдык: интеллектуалдык, жеке жана коомдук
Адатта, баланын мектепке даярдыгын текшерүүдө анын окуу, жазуу жана эсептөө жөндөмү биринчи орунга коюлут, эгер бала ошол нерселерди билсе, анда мектепке даяр деп эсептешет. Бирок баланын мектепке баруудагы психологиялык даярдыгын, такыр башка чөйрөгө туш келээрин аңдып сезишпейт. Бул жаатта ойдун тардыгын айтсак болот.
Мектепке болгон психологиялык жактан даярдык балага билим уясынын талаптарына жакшыраак ылайыкташууга жардам берет. Бирок, бул өзгөрүлгөн шарттарга ылайыкташуу жөнүндө болуудан алыс болушубуз шарт
жана баланын иш-аракеттерин толугу менен кайра куруу жана жашоонун бүт жолу жөнүндө, андан өтүү жөнүндө
өнүгүүнүн сапаттуу жаңы баскычына,мотивациялык-эмоционалдык жагына өтөт.
Интеллектуалдык даярдык көбүрөөк берилгендиктен билим берүү системалары менен жакын көңүл, жана социо-жеке
аспекти экинчи орунда турат, андан кийин биздин изилдөөдө биз көңүл бурабыз коомдук жана жеке даярдык.
Коомдук жана жеке даярдык компоненттеринин бири болуп саналат
өзүн-өзү таанып билүү – бул адамдын өкүлдөрүнүн, сүрөттөрдүн жана баалоолордун системасы,
өз ара байланышы бар компоненттер айырмаланып турган өзүнө тиешелүү,
маңыздуу – билим жана өзүн-өзү элестетүү (мен киммин?) жана баалоо (кайсынысы мен?)
Бул аспектилер бир жана ажырагыс болуп саналат, анткени ар кандай
өзү жөнүндө улгайган мектепке чейинки балдардын соту, кандайдыр бир жол менен, камтыйт жана
Өзүн-өзү сыйлоо сезими. Анын өнүгүүсүнүн маанилүү шарты — түзүү
өздүк талдоо жөндөмүндө көрсөтүлгөн рефлексия
иш-аракеттер, сырттан өзүңөрдү көрүп жана башка пункттардын болушуна жол берүү
Көрүү. Мектепке чейинки балдардын өзүн-өзү сыйлоо сезимин жана өзүн жекече баалоону өнүктүрүү
балалык – бул өзүн-өзү жөнгө салууну андан ары өнүктүрүүнүн шарты жана
коммуникативдик иш-аракеттер [13]
Социалдык жана жеке даярдыктын дагы бир компоненти баланын коммуникативдик компетенциясы. ГЕФ ДО түшүнүгүндө
пикир алмашуу катары прагматикалық маалымат тар каралбайт, ошондой эле пикирлешүү жана социалдык чөйрөнүн семантикалык аспектиси катары өз ара иштешүүлөр, баланын байланыштарды түзүү жөндөмүнөн баштап
кооперациянын татаал түрлөрү (биргелешкен уюштуруу жана ишке ашыруу иш-чаралар), өз ара мамилелерди түзүү ж.б.
Мектепке чейинки баланы окутуусун баштоо үчүн абдан зарыл болгон негизги алдыңкы шарттар:
Баланын мектеби төмөнкү компоненттерди камтыйт: баланын муктаждыгы чоңдор жана курдаштары менен байланыш; белгилүү бир оозеки сөздөрдү айта билүү, оозеки эмес байланыш каражаттарын билүү; билим алуудагы процесске жагымдуу мамиле кызматташтыгы, байланыш өнөктөшүнө багыты, угуу жөндөмүн өөрчүтүү. Коммуникативдик даярдыктын маанилүү мүнөзү 6-7 жаштагы балдардын окууга барышы акырына чейин көрүнөт
Улуулар менен өз алдынча байланыш формаларынын мектепке чейинки курагы, баланын жана чоңдордун кызматташуусу түздөн-түз жүргүзүлбөстөн, бир маселе катарында болуусу кажет. Ал
бир тапшырма, эреже, же үлгү катарында болуусу зарыл. Кенже курактагы балдардын курдаштары менен пикирлешүүсү
кооперативдик жана атаандаштык мүнөздүү болушу керек[13].
Баланын мектепке жекече даярдыгынын өзгөчө натыйжасы бул анын ички абалынын ахыбалы, анын жан дүйнөсү маанилүү ролду ойнойт. Жеткинчектин өзү менен байланышы, адамдарга, айланабыздагы дүйнөгө болгон мамилеси маанилүү. “Мындай өзгөрүү онтогендик деп аталат. Ал баланын бүтүндөй өнүгүүсүнүн ичинен андан ары өнүгүүсүнө терең таасир берет”, – деп жазган Л.И. Божович [8].
Социалдык жана жекече билим алууга даяр эмес окуучулар сакталып турат балдардын өз алдынча, көп учурда сабактар алаксытып, кыйкырып бири-бирин үзгөн жерлер, ишке качан гана катыша алышат окутуучуларга түздөн-түз кайрылуу, көп учурда үргүлөп бар өзүн-өзү сыйлоо сезими жана мугалимдин сөздөрү менен таарынып жатат.
1.2. Балдарды мектепке даярдоо системасы Балдардын жекече даярдыгын изилдөөнүн маанилүүлүгү
Мектепке баруу жакында эле олуттуу трансформациялар: жогорку талаптар деңгээлге коюлат балдардын өнүгүүсү, билим берүү ишинин түзүмү өзгөрөт
Мектеп.
Баланын мектепке социалдык жана жекече даярдыгынын көйгөйлөрү Л.И. Боöович, Р.С. Буре, А.В. Запорожхетс, Ю.Л. Коломинский, Э.Е. Кравцова, М.И. Лисина, Т.А. Маркова, В.Г. Нечаева, Э.О. Смирнова ж.аль.
Балалыктын баалуулугу жана мааниси жөнүндө баланы таанып билүүнүн маанилүүлүгү жөнүндө билим берүү мамилелеринин темасы жана аны эске алуу зарылдыгы жеке муктаждыктары Федералдык мамлекеттик тарабынан көрсөтүлөт
Мектепке чейинки билим берүү стандарты (GEF DO).
Бул документте маанилүү орун берилген бир нече багыттары бар “түзүү” милдеттерин камтыган социо-жеке сыйлуу маанай жана үй-бүлөгө таандык болуу сезими менен бирге мектепке чейинки уюмдагы балдар жана чоңдор коомчулугу; түзүү
иштин жана чыгармачылдыктын ар кандай түрлөрүнө карата оң көз караштар, баланын өзүнө, тегерегиндеги башка адамдарга карата оң маанайы балдардын тынчтык, пикирлешүү жана социалдык компетенциясы [66].
Жогоруда айтылгандарды эске алуу менен, белгилешүүгө болот мектепке чейинки мектепке чейинкилердин жекече өнүгүүсү азыркы учурда приоритеттердин бири болуп саналат жана стратегиялык категорияга таандык жаңылоо багыттары.
Башталгыч класстарда балдарды ийгиликтүү тарбиялоосу анын мындан аркы келечегине таасир берет. Бүгүнкү күнгө чейин мектепке чейинки даярдоого анча эмес же болбосо башкача айтканда тийиштүү деңгээлде билим берилбей келген.
Илимий адабияттарда да, жана башка документтерде да Россия Федерациясынын Билим берүү жана илим министрлиги, мектепке чейинки окутуу билим берүүнүн үзгүлтүксүздүгүн камсыз кылуу жана баланын прогрессивдүү өнүгүүсү катары карап келет.
Демек, мектепке чейинки билим берүү балдарга суудай керек. Анын зарылдыгы, билимге суусап турган балдарга алгачкы билим – бул фундамент. Мектепке чейинки билим берүү көйгөйлөрүн баса белгилеп, мектепке чейинки билим берүү мейкиндигин масштабдуу түрдө кароо керек, анткени башталгыч мектептин билим берүү мейкиндиги менен айкалыштырылган эң натыйжалуу деп эсептелинет [43].
Мектепке чейинки билим берүүнү киргизүүнүн зарылдыгы башталгыч класстын мугалимдери кабылган шашылыш көйгөй менен
90-жылдардын аягында, 2000-жылдардын башында, биринчи класстын окуучуларынын болжол менен 25%ы мектеп даяр эмес экенин изилдөөлөр көрсөттү.
Ошол эле учурда балдар мектепке келгенде жазып, санай алышкан, бирок, эң эле элементардык нерселерди билишкен эмес: мезгил, түстөр, геометриялык формалар, күндөрдүн аталышы, айлардын аттарын, курдаштар тобундагы жүрүм-турум эрежелери сыяктуу оңой нерселерден тайкы болушкан [13]. Ушул себептерден улам, “ар кандай балдардын баштапкы мүмкүнчүлүктөрүн теңдештирүү” көйгөйү пайда болду. Аны биз “социалдык топтор жана калктын сегменттери” деп атадык.
Акыркы жылдары көптөгөн изилдөөчүлөр (М.М. Безруких, Г.А.Дорофеев ж.б.) тарабынан мектептин босогосун аттагандардын санынын интенсивдүү өсүшү байкалган. Алардын дээрлик көбү речтеги байланыш бузулуулары, жүрүм-туруму, соматикалык ооруларына чалдыккан биринчи класстын окуучулары болгон. Аталган балдар жаңы социалдык чөйрөгө ылайыкташуудагы кыйынчылыктардан улам пайда болгон ооруларга кабылганы катары каралат. [6] Бул нерсе айрыкча бала бакчага барбаган балдарга мүнөздүү.
Ошол себептен уюштуруу маселелерине көп көңүл бурулушу керек. Ошол эле учурда кошумча системада балдарды мектепке чейинки атайын окутуу жана билим берүүгө көңүл буруу биринчи орунда болууга тийиш[12].
Долбоордо биринчи жолу “мектепке чейинки билим берүү” термини айтылды. “Россия Федерациясынын билим берүү системасын өнүктүрүүнүн приоритеттик багыттары”, билим берүү жана илим министрлиги тарабынан көрсөтүлгөн жана Россия Федерациясынын Өкмөтү тарабынан кабыл алынган. Ал “Мектепке чейинки
билим берүү милдеттүү эмес жана сунушталышы мүмкүн жарандар теңдештирүүнүн натыйжалуу ыкмасы катары
башталгыч класстын биринчи классына барган балдар үчүн мүмкүнчүлүктөр [54]. Ошол сыяктуу эле, мектепке чейинки билим берүү элементтердин бири катары каралышы мүмкүн билим берүүнү улантуу системасы, анткени ал жол айрыгында жайгашкан мектепке чейинки жана башталгыч класстардагы билим берүү.
Азыркы учурда мектепке чейинки балдар мектепке даярдануу менен алектенишет. Билим берүү мекемелери (бала бакчалары), кыска мөөнөттүү топтор мектепте, кошумча билим берүү мекемелери (борборлор, студиялар) менен бирге үй-бүлө балдарга билим берет.
Бүгүнкү күндө мектепке чейинки билим берүү модернизациялоо процессинде, инновацияларды жана жаңы талаптар киргизүүгө жана жаңы талаптарга муктаж.
Мектепке чейинки мектепке чейинки мамлекеттик билим берүү стандарты билим берүү – мектепке чейинки билим берүү чөйрөсүндөгү жаңы документ, мектепке чейинки мектепке чейинки орус маданиятынын тарыхында биринчи жолу билим берүү, баштапкы жана орто мектеп, университет, билим берүүнүн толук деңгээлге айланды [14]
Алдын ала талаптар балдарды мектепке чейинки балдардын мамлекеттик стандарты боюнча окутуунун темалары
билим берүү, жок болсо да, зарылдыгын көрсөтөт мектепке чейинки балдардын билимдерин жана жөндөмдөрүн түзүү
Билим берүү.
- Бала бакча
Бала бакчасынын билим берүү ишинин максаты кеңири балдарды өнүктүрүү, мектепке даярдануу, мектепке чейинки шарттарда билим берүү мекемеси, баланы жалпы даярдоого багытталган үйрөнүүгө. Бардык билим берүү иштерин уюштуруу менен тиешелүү билим берүү жана тарбиялоо уюмунун жардамы иш – комплекстүү жана шайкештикти камсыз кылуу бала бакчасынын бардык жаш курактык топторунда балдардын өнүгүүсү [9].
Мектепке чейинки уюмдар, балдарды мектепке даярдоодо, түзүү үчүн психикалык, волиталдык, мотивациялык сыяктуу негизги сапаттарды арттыруу, адеп-ахлактык жана физикалык даярдыкты эрте балалык билим берүү программасы кызматкерлерине жетекчилик берет.
Бирок, жеке окутуучулардын күч-аракеттери багытталбайт балдарды мектепке жалпы даярдоо, ошондой эле жеке темаларды, балдарды изилдөөгө, ошол эле учурда, алар бул темаларды алдын ала изилдей алышат, бирок бул зыян алып келет жалпы өнүгүү. Н.И. Гуткина белгилегендей, мындай жагдайда “бала бала бакчасында окуучу абалында болуп саналат, ошол эле учурда ал балдарынын иш-аракеттерине убакыт жетишсиз.
эмне үчүн, окууга өтүү мектеп, ал өзүнүн кеше ортосундагы айырманы абдан айкын түшүнбөйт жана
бүгүнкү абалы жана абалы жана мындан тышкары, ал болуп калгандай сезилет чоңоюп-өсүүдө, анткени анын ишинин негизги түрү өзгөргөн жок: ал эмне кылды бала бакча, ал мектепте да ошондой иш кылат.[47]
Белгилүү болгондой, мектепке чейинки мектепке чейинки интенсивдүү билим берүү, мектеп түрү боюнча жана башталгыч формаларга жараша уюштурулган Оозеки жана логикалык ой жүгүртүү бүгүнкү күндө 4 жашында пайда болот –
5 жыл, андан кийин көзгө көрүнгөн – элестетүү ой жүгүртүү, калыптануу жана өнүктүрүү мезгили бул жаш куракка түшүп, анын толук ала албайт иштеп чыгуу, логика менен алмашылып жатат.
Акыр-аягы, бул балдар буга чейин бар мектепке кабыл алуу көзгө көрүнгөн өнүгүүнүн төмөн деңгээли болуп чыгат –
акыр-аягы негизги себеби болуп калат элестетүү ой жүгүртүү мейкиндикти көрсөтүүнү үйрөнүүдө кыйынчылыктар [21].
Бүгүнкү мектепке чейинки билим берүү мекемесинде, бирдей салым кошо турган көптөгөн программалар
баланын негизги сапаттарын жана касиеттерин активдүү инсандык формада иштеп чыгууга, ошол эле учурда аны окууга даярдаганга щарь түзөт.