Эксперт Токаев башында турган республиканын жетекчилиги өлкөнүн өнүгүшүндө өзгөрүүлөргө даяр деп эсептейт.
19-мартта Казакстанда парламенттин төмөнкү палатасына жана бардык деңгээлдеги жергиликтүү өкүлчүлүк органдарына мөөнөтүнөн мурда шайлоо өтөт. Шайлоо алдындагы күрөш кандай шартта жүрүп, эски, бирок тажрыйбалуу саясатчылардын ордуна жаңы жүздөр келе алабы? Кырдаалды Vesti.kg сайтына Түрк элдеринин Конгресси эл аралык коомдук бирикмесинин президенти Эдил Марлис уулу түшүндүргөн.
«Бул шайлоодо ар кандай жагдай жаралышы мүмкүн», – деди ал. – Жалпы божомол өзгөрсө да, шайлоо системасы ошол бойдон калды. Биз Борбор Азия экенибизди түшүнүшүбүз керек: кайсы жерде шайлоо өтпөсүн, Казакстанбы, Өзбекстанбы же Кыргызстанбы, баары бирдей. Система көптөн бери өзгөргөн жок. Албетте, эгер кайсы бир мамлекет демократиянын европалык моделин орнотсо, кырдаал кескин өзгөрүшү мүмкүн. Бирок мындай модель биз үчүн табигый эмес. Менимче, шайлоолор негизинен мурдагыдай эле схема менен өтөт.
Эксперт мындай тартипке өкмөткө да, Казакстандын башчысына да таасир этиши кыйын экенин белгиледи.
«Өлкө саясатын, элдин оюн бир күндө өзгөртүү мүмкүн эмес», – дейт Эдил Марлис уулу. «Анткени, бул кыска мөөнөттүн ичинде ишке ашырылбай турган кардиналдуу реформалар. Өзгөчө шайлоочулардын менталитетин өзгөртүү үчүн убакыт керек. Ал эми, шайлоочулар, жалпысынан, буга азырынча даяр эмес. Буга Борбордук Азия өлкөлөрүнүн бири да шайлоочуларын даярдаган эмес.
Ошондуктан, анын пикиринде, өлкөнүн аткаруу бийлигинде да, мыйзам чыгаруу чөйрөсүндө да реформаларды жүргүзүү үчүн белгилүү даярдык иштери талап кылынат.
«Кандай гана реформа болбосун, бир жерден башталып, бара-бара кубулуштардын маңызын, абалын өзгөртөт», – деп эсептейт серепчи.
– Азырынча Казакстандын жетекчилигинин билдирүүлөрүн угуп жатабыз. Биз концепцияларды, адистер тарабынан даярдалган жаңы иштеп чыгууларды көрүп жатканыбызды айта кетресек болбойт. Өлкө жетекчилиги өлкөнүн башкаруусунда да, республиканын өнүгүшү көз каранды болгон процесстерде да ишке ашыруу үчүн жаңы моделди даярдап жатат. Пландалгандардын баары ишке ашат деп чындап үмүттөнөм. Бирок, жогоруда айтылгандай, бул убакытты талап кылат. Бийлик Мажилиске шайлоо аркылуу жаңы партияларды киргизип алса да…
Калктын шайлоого жана талапкерлерге карата салттуу талаптарга болгон мамилесин кайра карап чыгууда маанилүү ролду эксперт Казакстандын азыркы жетекчилигинин агартуучулук позициясына жүктөйт.
«Эгер биз Кыргызстандагыдай эле президенттик өлкөнү дароо парламенттик деп атасак, эч нерсе өзгөрбөйт», – деп эсептейт Эдил Марлис уулу. – Өлкөдөгү саясий кырдаал өзгөргөнүн, аны өнүктүрүү концепциясы өзгөргөнүн элге көрсөтүү керек. Ошондо гана шайлоочулар өзгөрүүлөр башталганын түшүнө баштайт. Бул жарым-жартылай болот деп ойлойм. Парламентте жаңы жүздөрдү көрөбүз. Мурдагыдан да жаркын спектаклдер болот.
Ошол эле учурда саясат таануучунун пикиринде, бийликтин да, Мажилистин да ишмердүүлүгүндө кескин өзгөрүүлөрдү же солкулдатууларды күтүүгө болбойт.
«Казакстанда республиканы өнүктүрүүнүн так планы бар», – деп эске салды ал. – Анын пайдубалы 90-жылдары, мурунку жетекчиликтин тушунда түптөлгөн. Казакстан Республикасынын бийликтери катуу карманган программа бар. Ошондуктан өлкө акырындык менен, этап менен өнүгүп жатат. Ал эми бул үчүн өлкө жетекчилигине парламентти түп тамырынан бери өзгөртүүнүн кереги жок. Мажилистин төмөнкү палатасы – бул республиканын өнүгүүсү үчүн зарыл мыйзамдар түзүлө турган мыйзам чыгаруучу деңгээл. Алар буга чейин ийгиликке жетишкен. Жана алар жарала берет.
Эдил Марлис уулу Казакстандын саясий турмушунда жаңы жүздөрдүн когортасынын пайда болушу саясий элитаны алмаштыруу маселесин сөз жүзүндө эмес, иш жүзүндө ишке ашырууга мүмкүндүк берерин баса белгиледи.
«Азыр бийликте гана эмес, кыска мөөнөттөгү үчүнчү шайлоолор да өзгөрдү», – деди ал. – Казакстандын саясий элитасынын акырындык менен алмашуусу жүрүп жатат. Мындай өзгөртүүлөр мурда көмүскөдө жүргөн жаш муун эбак эле өсүп, өзүнө орун талап кылып жатканын билдирет. Анын кезеги өлкө жетекчилигине кирип келди.
Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев министрлер кабинети менен биргеликте бийликтин аткаруу жана мыйзам чыгаруу органдарына жаңы жүздөрдү тартууга даяр экенин көрсөттү. Булар европалык деңгээлдеги ой жүгүрткөн жигиттер, көбү батыштан билим алышкан. Жана бул дагы бизге зыян келтирбей турган айырма.
Кыргызстанда партиялардын тизмеси талапкердин каржылык мүмкүнчүлүктөрүнө же толтуруу талаптарына, мисалы, гендердик маселеге жараша түзүлөт. Анан ошол эле парламентке авторитардык, авторитардык инсандар эмес, акылдуу, сабаттуу адамдар келиши үчүн аракет кылышыбыз керек.
Казакстанда мындай муктаждык бышып жетилди, ошондой эле партиялардын жетекчилигинде сүйлөгөндөр гана болбостон, жазгандар да, кылгандар да болушу керек деген түшүнүгү бар. Мындай жигиттер буга чейин Мажилистин мурунку чакырылыштарында да болгон. Бул жолу парламентте алардын саны көбөйөт деп ишенем. Бирок алардын күтүүлөрү жогору. Эгерде мурда билими талап кылынбаган лоялдуу адамдар болгон учурлар болсо, азыр бул талаптар демейдегиден жогору. Мажилистин жаңы депутаттары өздөрүн элге көрсөтүп, ишке жөндөмдүүлүгүн, демилгелеринин зарылдыгын далилдеши керек. Бул алардын шайлоочулардын алдында бекемделишине шарт түзөт.
Тактап айтканда, Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев 19-январда өзүнүн жарлыгы менен жетинчи чакырылыштагы Мажлисди таркатып, 19-мартка парламенттин төмөнкү палатасынын депутаттарын кезексиз шайлоону белгилеген. Бул күнү мамлекет башчысы мурда бошоткон бардык деңгээлдеги жергиликтүү бийлик органдарынын (маслихаттардын) депутаттарын шайлоо да өткөрүлөт. Мөөнөтүнөн мурда шайлоо жаңы үлгү боюнча өтөт – Мажилистин депутаттарынын 70%ы (69 адам) партиялык тизме боюнча, 30%ы (29 адам) бир мандаттуу округдардан шайланат. Облустардын жана республикалык маанидеги шаарлардын маслихаттарына шайлоо ушул сыяктуу система боюнча, ал эми шаардык жана райондук бир мандаттуу шайлоо округдары боюнча гана өткөрүлөт.